امضای معاهده مشارکت راهبردی ایران و روسیه در اولین سفر دوجانبه مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری به مسکو از آغاز تلاش‌های دیپلماتیک برای توسعه رابطه‌ای حکایت می‌کند که توانسته در طول زمان آن را از رابطه‌ای مبتنی بر همسایگی و همکاری دوجانبه به رابطه‌ای که بر بسیاری از معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی اثر بگذارد،تبدیل کند.
این مسیری است که گرچه با طرح ایده «نگاه به شرق» از سوی دولت‌های پیشین آغاز شد، اما با روی کار آمدن دولت چهاردهم ذیل سیاست توازن بخشی به مناسبات خارجی درحال سامان گرفتن است و در نهایت در قالب شکل‌گیری یک همکاری همه جانبه برای تعمیق همکاری‌های راهبردی ثمر داده است.
دستگاه دیپلماسی دولت چهاردهم زمانی که پزشکیان اداره امور را به دست گرفت، در حوزه روابط تهران – مسکو پرونده‌های نیمه کاره‌ای روی میز بود. ابهام در وضعیت سند همکاری جامع که دو طرف در سال ۲۰۲۰ توافق کرده بودند و جایگزین توافقنامه سال ۲۰۰۱ شد، از جمله این پرونده‌ها بود. با این حال آنچه سبب رایزنی‌ها و دیدار رؤسای‌جمهوری دو کشور و در نهایت امضای معاهده مشارکت راهبردی جامع شد، نه صرفاً روابط دوجانبه که پیامدهای برآمده از تحولات پرشتاب منطقه و مناسبات بین‌الملل بود. هرچند دولتمردان کرملین روابط چند وجهی خود را دارند، با این حال رابطه خود با ایران را آنقدر هدفمند می‌بینند که به پیگیری اقدامات ضد برجامی از سوی اروپایی‌ها صریحاً انتقاد کنند. روسیه در میانه همین تحولات دعوت پوتین از رئیس جمهوری ایران را پیگیری کرد. پزشکیان هم این دعوت را پاسخ گفت تا با امضای توافق راهبردی گام‌هایی بلند به سوی توسعه روابط سیاسی و اقتصادی دو کشور برداشته باشد. با این حال تلاش ایران برای رسیدن به اوج اتحاد راهبردی با مسکو چنان که در سند همکاری جامع بازتاب یافته است، در مغایرت با جهت‌گیری سیاست خارجی ایران علیه دیگر بازیگران جامعه بین‌الملل و کشورهای منظومه غرب نبوده و نیست. این مهم را پزشکیان همزمان با سفر خود به روسیه در گفت‌و‌گویی که با شبکه امریکایی \"ان بی‌سی\" انجام داد، مورد توجه قرار داد و با تصریح اینکه این توافق جامع فقط به روسیه ارتباط پیدا نمی‌کند، تأکید کرد: «ما می‌خواهیم با همه کشورها از جمله اروپایی‌ها توافق راهبردی داشته باشیم و آمادگی داریم با همه کشورهایی که بخواهند ارتباط صمیمی، منطقی و توافق متقابلی با هم داشته باشیم، این موافقتنامه را امضا کنیم». این موضع، انعکاس سیاست دولت جدید ایران برای امتناع از اتکای صرف سیاسی – اقتصادی به یک بلوک قدرت منطقه‌ای بود.
تقویت روابط تجاری و تأمین منافع متقابل
توافقی که روز گذشته امضای پزشکیان و پوتین پای آن نشست، مجموعه‌ای از سرفصل‌های همکاری در زمینه سیاسی، سیاست‌های منطقه‌ای، اقتصادی، امنیتی و علمی و فناوری را دربرمی‌گیرد. این در حالی است که تهران و مسکو در بطن یکی از پیچیده‌ترین مقاطع میدانی و دیپلماتیک خاورمیانه متعهد به اجرای مفاد این سند همکاری شده‌اند؛ وضعیتی که هر دو بازیگر باید متناسب با آنچه بویژه در ماه‌های اخیر در زمین جنگ اوکراین و تحولات سوریه از سر گذرانده‌اند و در ماه‌های پیش رو ذیل تحولات برآمده از حضور دوباره «دونالد ترامپ» در کاخ سفید با آن روبه‌رو خواهند شد، نقش و رفتار متفاوتی را برای بازتعریف منافع در آرایش جدید منطقه در پیش گیرند.
چشم‌انداز اقتصادی ایران و روسیه با وابستگی مشترک آنها به صادرات انرژی و تجربه‌ای که زیر سایه تحریم‌های فزاینده غرب شکل گرفته است، همسویی میان آنها را به یک ضرورت تبدیل کرده تا امکان‌های تازه‌ای برای نقش آفرینی در معادلات در حال شکل‌گیری برای خود بیافرینند. یکی از کلیدهای کانونی تسهیل کننده این همکاری راهگذر حمل‌و‌نقل شمال به جنوب است که یک پروژه زیرساختی حیاتی است و هموارکننده مسیر تجارت بین ایران، روسیه و چندین شریک منطقه‌ای و بین‌المللی خواهد بود. این سرمایه‌گذاری راهبردی در شبکه‌های حمل‌و‌نقل از عزم آشکار مسکو و تهران برای تقویت روابط تجاری و تأمین منافع متقابل در آینده پیش رو و مقابله اثرگذار با تحریم‌های غرب حکایت دارد. این کریدور که در سال ۲۰۰۲ از طریق توافقنامه‌ای بین روسیه، هند و ایران رسمیت یافت، شبکه پیچیده‌ای از مسیرهای دریایی و زمینی را در نظر می‌گیرد که برای تقویت ارتباط و تجارت منطقه‌ای طراحی شده است. بر مبنای توافق جامع راهبردی و پررنگ شدن اهمیت همکاری دو طرف درباره انرژی از جمله نفت و گاز، هر دو کشور سعی بر یافتن راه‌های جایگزین برای تقویت نیازهای خود در این زمینه هستند. ایران و روسیه فراتر از انرژی، تنوع بخشیدن به اقتصاد خود از طریق تأمین بازارهای جدید در آسیا - بویژه هند را به‌واسطه تقویت یکپارچگی بیشتر در اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و کاهش وابستگی به بازارهای جهان غرب دنبال خواهند کرد. چه موقعیت راهبردی ایران، آن را به مسیر ترانزیتی کالا بین اروپا و آسیای مرکزی و تا چین و هند تبدیل کرده است. علاوه بر همه اینها، دو طرف فرصتی خواهند یافت از رهاورد این سند نیازهای دفاعی خود را در مواجهه با چالش‌های نظامی و امنیتی از جمله مقابله با جریان‌های تروریستی تأمین کنند.
فرسایش پایه‌های قدرت غرب
اهمیت آنچه تهران و مسکو در متن توافقنامه همکاری جامع تدارک دیده‌اند، فارغ از وضعیت دوران‌گذار جامعه بین‌الملل نیست؛ وضعیتی که الزامات برآمده از آن، تقویت این مناسبات را حائز اهمیت کرده و پیام معناداری به جهان غرب می‌فرستد. اینکه تهران و مسکو متناسب با نیازهایی که در پی چالش جنگ اوکراین برای روسیه از یک سو و پرونده نزاع هسته‌ای با غرب برای ایران از سوی دیگر با آن روبه‌رو شده‌اند، در حال سامان دادن به نظمی هستند که می‌تواند مخاطره‌ای برای نظم مبتنی بر هژمونی ایالات متحده باشد. امری که از مدت‌ها پیش موجبات نگرانی مقام‌های امریکایی را فراهم آورده است. این چنین بود که «آنتونی بلینکن» وزیر امور خارجه امریکا چندی پیش به روند رو به تزاید همکاری میان بازیگران آسیایی از جمله ایران و روسیه واکنش نشان داد و گفت «همه آنها به دنبال فرسایش پایه‌های قدرت امریکا یعنی برتری نظامی، فناوری و مالی و شبکه اتحادها و مشارکت‌های آن هستند». این موضع نشان می‌داد همگرایی تهران و مسکو به یک چالش جدی برای مجموعه کشورهای غرب تبدیل شده است که می‌تواند متغیری اثرگذار بر معادلات در حال ظهور باشد. در همین راستا به تصریح گزارشی که «مؤسسه مطالعاتی جیمز تاون» پیرامون رابطه ایران و روسیه منتشر کرده است، دو کشور به واسطه وضعیت آشفته بین‌المللی نظیر جنگ در اوکراین و تصاعد تنش‌ها در خاورمیانه به دنبال ارتقای روابط خود هستند. بویژه آن که تحریم‌های غرب هر دو بازیگر را در موقعیت مشابهی قرار داده است. از همین رو تهران و مسکو مشتاق ایجاد همکاری‌های سیاسی و نظامی نزدیک‌تر و در مسیر توافقی هستند که منعکس کننده اولویت‌هایشان در جهان در حال تغییر است.
