سفر یک روزه سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران به دوحه، پایتخت قطر در میانه تحولات ناشی از برقراری آتش‌بس در غزه، تغییر در وضعیت سیاسی سوریه و بازگشت دونالد ترامپ، رئیس جمهور ایالات متحده به کاخ سفید انجام شد.
یک سال و اندی پس از هفت اکتبر ۲۰۲۳ برابر با پانزده مهر ۱۴۰۲، بمباران بی‌امان نوار محصور غزه توسط رژیم اسرائیل از ۳۰ دی ماه متوقف شد. بر اساس آخرین گزارش تایید شده رسانه‌ها، تاکنون در چارچوب توافق آتش‌بس میان رژیم اسرائیل و حماس، هشت اسیر در اختیار حماس آزاد شدند و البته آزادی بیش از ۱۰۰ زندانی فلسطینی از سوی اسرائیل نیز با اندکی تأخیر انجام شده است.
هرچند هنوز به سختی می‌توان با اطمینان از تداوم این آتش‌بس در میانه تلاش‌های دونالد ترامپ، رئیس جمهور ایالات متحده برای استفاده از آن به عنوان یک برگ برنده فوری در آستانه بازگشت به قدرت و طرح او برای انتقال ساکنان غزه به مصر و اردن سخن گفت، اما به نظر می‌رسد که تکاپوها در سطح منطقه‌ای برای فیصله دادن به این دور از تقابل میان مقاومت فلسطین و رژیم اسرائیل آغاز شده است.
غزه پساجنگ، محور رایزنی‌های متعدد منطقه‌ای
در شرایطی که طرح دونالد ترامپ مبنی بر «پاکسازی غزه و فرستادن فلسطینیان به اردن و مصر» با واکنش‌های تند و تیز از سوی جامعه جهانی روبه‌رو شده است، استیو ویتکاف، نماینده ویژه دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا در امور خاورمیانه که نخستین مقام آمریکایی است که در پانزده سال گذشته از نوار غزه بازدید کرد پس از این بازدید، بدون اشاره به جنایت رژیم اسرائیل در این منطقه در پانزده ماه گذشته، اعتراف کرده که تقریباً چیزی از غزه باقی نمانده و بازسازی آن ممکن است ۱۰ تا ۱۵ سال طول بکشد.
همزمان رسانه‌های غربی مانند واشنگتن پست هم به موضوع بازسازی و آینده غزه می‌پردازند. موضوعی که به نظر می‌رسد به سوژه‌ای برای ارائه طرح‌هایی پیرامون بازسازی و واگذاری نوار غزه به فلسطینی‌ها در ازای عادی سازی رابطه اسرائیل با کشورهای عربی و اسلامی چون عربستان تبدیل خواهد شد.
به عنوان نمونه واشنگتن پست در گزارشی در این باره می‌نویسد: کشورهای عربی ثروتمند در حاشیه خلیج فارس در نظر دارند در تأمین مالی بازسازی غزه مشارکت کنند اما تضمینی می‌خواهند مبنی بر اینکه این منطقه در دوره پساجنگ نیز در اختیار فلسطینی‌ها باقی خواهد ماند.
استیو ویتکاف که گفته می‌شود برقراری آتش‌بس در غزه نتیجه رایزنی‌های فشرده و البته توام با تهدید او با مقام‌های اسرائیلی بوده همچنان در منطقه مشغول رایزنی سیاسی و رفت و آمد است. بر اساس گزارش واشنگتن پست، او روز سه‌شنبه گذشته در عربستان سعودی بود، جایی که با مقام‌های کشور میزبان کار بر روی «یک توافق گسترده برای خاورمیانه» را پیش برده است. بازسازی غزه و در نهایت عادی‌سازی روابط بین اسرائیل و عربستان سعودی از مهم‌ترین محورهای این توافق خوانده شده است.
پویایی قطر در پرونده‌های فلسطین و سوریه
در میان کشورهای منطقه، قطر در چند هفته اخیر به واسطه تبدیل شدن به میانجی میان حماس و طرف مقابل بیشترین تعامل را با استیو ویتکاف داشته است. واشنگتن پست در گزارش خود در این باره به نقش کلیدی قطر هم اشاره کرده و به نقل از یک منبع آمریکایی می‌نویسد: این کشور که به میانجیگری در آتش‌بس کمک کرد، به طور کامل با دولت ترامپ و نماینده او، ویتکاف در تعامل است اما یک ویژگی قطر این است که در بسیاری از موارد با سایر متحدان عرب آمریکا در منطقه درباره مسائل هم نظر نیست.
جدا از مساله فلسطین، قطر در پرونده سوریه پس از بشار اسد نیز فعالانه وارد شده و سعی در تنظیم روابط خود با هیات حاکمه جدید در دمشق دارد، چنانچه «شیخ تمیم بن حمد آل ثانی» امیر قطر با سفر روز پنجشنبه (۱۱ بهمن ۱۴۰۳) به دمشق به نخستین رهبر خارجی تبدیل شد که از زمان سقوط دولت بشار اسد به این کشور سفر کرده است. پیش از شیخ تمیم، نخست‌وزیر قطر هم در ماه جاری به سوریه سفر کرده بود.
امیر قطر در دیدار با احمد الشرع، رهبر نیروهای حاکم بر سوریه که تازه به عنوان «رئیس‌جمهور دوره انتقالی» منصوب شده و هنگام ورود شیخ تمیم به دمشق شخصاً از او استقبال کرد، بر لزوم تشکیل دولتی فراگیر در سوریه تأکید کرد. موضعی که مشابه موضع رسمی جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات سوریه پس از سقوط دولت بشار اسد است.
برقراری آتش‌بس در غزه، آغاز بحث‌ها درباره تحولات سیاسی، امنیتی و اقتصادی در غزه پساجنگ، تلاش برای برقراری ثبات و آرامش در سوریه جدید و البته بازگشت دونالد ترامپ به قدرت در کاخ سفید و متاثر شدن قطعی تحولات غرب آسیا از این رخداد دست به دست هم دادند و سفر سید عباس عراقچی، وزیر خارجه به دوحه در روز پنجشنبه ۱۱ بهمن ماه را رقم زدند. سفری که به گفت‌وگو با شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی نخست‌وزیر و وزیر خارجه قطر و دیدار با مقام‌های ارشد جنبش حماس مستقر در دوحه به اتمام رسید.
سرمایه‌گذاری تهران بر حسن رابطه با دوحه
برای ایران، دیدار وزیر خارجه با مقام‌های ارشد حماس پس از برقراری آتش‌بس در نوار غزه با توجه به اما و اگرهایی که در برخی رسانه‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای درباره وضعیت محور مقاومت در منطقه در نتیجه تحولات غزه، لبنان و سوریه شکل گرفته نیز از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بود.
به سختی می‌توان گفت‌وگویی با عباس عراقچی از زمان روی کار آمدن دولت چهاردهم یافت که در آن خبرنگار رسانه‌های خارجی از وزیر خارجه ایران نسبت به وضعیت رابطه میان ایران و اعضای محور مقاومت و یا تأثیر پذیری توان این محور از شهادت مقام‌های ارشد حماس، حزب‌الله لبنان و سقوط دولت بشار اسد در سوریه سوال نکنند.
پاسخ وزیر خارجه ایران به این پرسش‌های مشابه نیز کم و بیش یکسان است چنانکه او در آخرین مصاحبه با رسانه انگلیسی اسکای نیوز در این باره گفت: «من معتقدم که در طول یک سال گذشته ضربات جدی فراوانی به مقاومت در منطقه وارد شده و هزینه‌های بسیاری بر آن تحمیل شده است، اما باید بدانیم که مقاومت یک مکتب فکری و یک آرمان است. با شهادت افراد این آرمان از بین نمی‌رود. همان‌طور که آرمان فلسطین در طول ۸۰ سال گذشته از بین نرفته است، علی‌رغم اینکه جان‌های زیادی را فدا کردند و بسیاری از رهبران آنها به شهادت رسیده‌اند ولی آرمان همچنان زنده است. درست است که حماس و حزب‌الله صدمات زیادی را متحمل شده‌اند اما در حال بازسازی خود هستند.»
وزیر خارجه ایران در همین مصاحبه برای چندمین بار بر تداوم حمایت ایران از محور مقاومت نیز تأکید کرد و گفت: ما همیشه از آرمان آنها حمایت کرده و خواهیم کرد. در آینده هم به تصمیم خود آنها بستگی دارد. اگر از ایران حمایتی بخواهند، مسلماً به آنها پاسخ مثبت می‌دهیم.
سیدعباس عراقچی در دوحه و در دیدار چندساعته با مقام‌های ارشد جنبش حماس نیز این موضع‌گیری را تکرار کرد و البته «پیروزی تاریخی ملت فلسطین به‌ویژه مردم مقاوم غزه و گروه‌های مقاومت و ایستادگی اسطوره‌ای آنها در برابر تجاوز و نسل‌کشی ۱۶ ماهه رژیم اشغالگر صهیونیستی» را تبریک گفت.
در این دیدار مسئولان ارشد جنبش مقاومت فلسطین (حماس) نیز ضمن ابلاغ سلام‌های گرم رزمندگان مقاومت و ملت بزرگ فلسطین به رهبری، دولت و ملت ایران و قدردانی از حمایت‌های جمهوری اسلامی ایران از فلسطین، آخرین وضعیت سیاسی و میدانی در غزه و کرانه باختری پس از توافق اتش‌بس را تشریح کردند.
تاکید تهران و دوحه بر تقویت همکاری‌های منطقه‌ای
سفر عراقچی به دوحه که نقش اساسی را در برقراری آتش بس و البته اعمال فشار بر رژیم اسرائیل و ایالات متحده برای متعهدماندن به مفاد این توافق بر عهده دارد در رسانه‌های منطقه‌ای نیز بازتاب قابل توجه داشت. گلف آبزرور در این باره نوشت: این دیدار سطح بالای مقام‌های ایرانی و قطری متمرکز بر تقویت هرچه بیشتر روابط دوجانبه تهران و دوحه و همچنین اظهارنظر درباره مهم‌ترین تحولات منطقه‌ای و تلاش برای توسعه دامنه نقاط اشتراک بود. مقام‌های هر دو کشور تأکید داشتند که ادامه گفت‌وگوها و همکاری نزدیک برای توسعه صلح و ثبات در منطقه یک ضرورت است.
سفر وزیر خارجه ایران به دوحه و دیدار با مقام‌های ارشد حماس در رسانه‌های رژیم صهونیستی نیز بازتاب داشت. بسیاری از این رسانه‌ها به اینکه وزیر خارجه ایران پیروزی در جنگ را به حماس تبریک گفت اشاره کردند.
عباس عراقچی پیش از این نیز در گفت‌وگو با سکای نیوز در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه شما گفتید که آتش‌بس را پیروزی برای فلسطینی‌ها می‌بینید. اما چگونه می‌توان گفت پیروزی است در حالی که به نظر می‌رسد دست کم ۵۰,۰۰۰ فلسطینی جان خود را از دست داده‌اند؟ گفته بود: «پیروزی در جنگ بر اساس شمارش تعداد کشته‌ها تعریف نمی‌شود. آیا اسرائیلی‌ها توانسته‌اند به اهداف خود برسند یا نه؟ اسرائیل وارد غزه شد تا آن‌طور که ادعا می‌کرد، حماس را نابود کند و زندانیانش را آزاد کند. هیچ‌کدام از این اهداف محقق نشد. البته هیچ‌کدام از این پیروزی‌ها برای فلسطینی‌ها بدون هزینه به دست نیامد. و من فکر می‌کنم این انتخاب فلسطینی‌ها است. آنها در ۸۰ سال گذشته خیلی رنج کشیده‌اند و در زمان‌های سخت شهدای زیادی را تقدیم کرده‌اند، حتی در این زمان هم تحت نسل‌کشی قرار گرفتند اما مقاومت کردند و این یعنی جانفشانی.»
ایران و آمریکای ترامپ؛ سوژه‌ای جدید برای رایزنی‌های نزدیک‌تر تهران - دوحه
به نظر می‌رسد تحولات منطقه‌ای مهم‌ترین محور رایزنی‌های وزیر خارجه ایران در دوحه، پایتخت قطر بوده اما چندان دور از ذهن نیست که بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید و اعلام آمادگی او برای رسیدن به توافق جدید با جمهوری اسلامی ایران نیز یکی از محورهای تبادل نظر میان شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی و سیدعباس عراقچی بوده باشد. هرچند که در میان کشورهای حاشیه خلیج فارس این عمان است که به میزبانی از مذاکرات غیرمستقیم میان هیات‌های ایرانی و آمریکایی در چند سال اخیر و بخصوص پس از خروج امریکا از برجام شهرت پیدا کرده، اما نقش قطر نیز بخصوص از شهریور ماه ۱۴۰۲ در این رابطه پررنگ‌تر از پیش شده است.
اواخر شهریور ماه ۱۴۰۲ بود که رسانه‌های ایرانی و بین‌المللی از توافق میان ایران و ایالات متحده با وساطت برخی کشورها از جمله قطر خبر دادند. با اجرایی شدن این توافق دارایی‌های ایران به ارزش ۶ میلیارد دلار از کره جنوبی به حساب‌های بانکی در دوحه منتقل شدند. همزمان با انجام این انتقال بود که پروسه تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا هم صورت گرفت که در نتیجه آن پنج زندانی آمریکایی و دو عضو خانواده آنها از تهران به دوحه منتقل شدند و ۵ زندانی شهروند ایرانی از زندان‌های آمریکا آزاد شدند.
هرچند که براساس توافق اولیه، ایالات متحده نمی‌توانست هیچ گونه دخل و تصرف جدیدی در منابع مالی ایران در قطر داشته باشد اما چندی بعد از این تاریخ و بخصوص پس از آغاز جنگ میان گروه‌های مقاومت فلسطینی و رژیم صهیونیستی در مهرماه ۱۴۰۲، واشنگتن در مسیر برداشت ایران از این حساب‌های بانکی اختلال ایجاد کرد.
برهمین اساس به نظر می‌رسد که مساله دسترسی آزاد ایران به وجوه خود در دوحه می‌تواند یکی از محورهای هر گونه مذاکره غیرمستقیم میان ایران و امریکا برای رفع تحریم‌های ایران باشد.
علاوه بر این موضوع به نظر می‌رسد که با توجه به تنش در رابطه میان ایران و کشورهای اروپایی که در نخستین دور از تلاش‌ها برای حصول برجام در بازه زمانی پیش از ۲۰۱۵ نقش تسهیل‌گر در گفت‌وگو میان ایران و ایالات متحده را بازی می‌کردند، کشورهای عربی منطقه خلیج فارس که به نوعی متحدان سنتی واشنگتن به حساب می‌آیند می‌توانند در دور نگاه داشتن رئیس جمهور جدید آمریکا از ماجراجویی جدید در پرونده ایران و استفاده از دیپلماسی برای حل و فصل اختلاف، نقش پررنگ‌تری نسبت به گذشته ایفا کنند.
