بیل زدن و بنایی کردن یک مقام سیاسی لزوماً همیشه به معنای پوپولیسم نیست. وقتی میتوان عملی را پوپولیستی نامید که زمینهها، شرایط و پیوستهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پوپولیسم وجود داشته باشد. وقتی این شرایط وجود نداشته باشد، بنایی کردن نمادین مقام سیاسی نمیتواند یک عمل پوپولیستی تلقی شود. اما وقتی آن شرایط و زمینهها باشد، یک دستور یا یک ملاقات دیپلماتیک هم میتواند پوپولیستی باشد، حتی اگر در یک مراسم رسمی یا در لباس و موقعیت تروتمیز انجام شده باشد. بنابراین نه تنها نمیتوان مسعود پزشکیان را پوپولیست خواند، بلکه عمل او در خوزستان یعنی مشارکت نمادین در ساخت یک مدرسه را هم نمیتوان پوپولیستی برشمرد. در مقابل، رئیس دولتهای نهم و دهم از سوی جامعه شناسان و اندیشمندان علوم سیاسی به عنوان نماد پوپولیسم ایرانی شناخته شد، حتی اگر بیل به دست نگرفته باشد. رئیس دولتهای نهم و دهم، حتی زمانی که در دور دوم ریاست جمهوری کت و شلوار هم میپوشید همچنان به پوپولیست بودن شناخته میشد. این تفاوت، ناشی از زمینهها، معانی و پیوستهای تاریخی و اقتصادی و سیاسی عمل این دو چهره است. عمل رئیس دولتهای نهم و دهم، در آن زمینهها و موقعیت خاص تاریخی، پوپولیستی بود و عمل پزشکیان، تنها یک عمل نمادین برای تشویق مشارکت گسترده در مدرسه سازی.
پوپولیسم چیست؟ پوپولیست کیست؟
مطابق تعریف، پوپولیسم یعنی ارائه راهحلهای ساده برای مسائل بسیار پیچیده. این کاری است که عمدتاً سیاستمداران فرصتجو انجام میدهند. در شرایطی که بحرانها شدت گرفتهاند، پوپولیستها با این ادعا که راهحلها را در اختیار دارند و میتوانند با چند اقدام ساده مشکلات را حل کنند، به قدرت میرسند. اما وقتی به قدرت میرسند، ساده انگاری بیش از حد آنان به پیچیدهتر و بدتر شدن مشکلات منجر میشود. چیزی که میتواند پشتوانه تداوم سیاستهای پوپولیستی باشد، منابع ارزان و فراوان و عمدتاً رانتی است. در دولتهای نهم و دهم، منابع سرشار نفت و نزدیک به ۷۵۰ میلیارد دلار درآمد نفتی در ۸ سال، این امکان را برای رئیسجمهوری وقت فراهم کرد تا ضعفها و کاستیهای سیاستگذارانه یا ساختاری را با تزریق این منابع، یعنی با دلارپاشی، بپوشاند. دلارهای بادآورده نفتی که حتی بیشتر از همه درآمد نفتی ایران از زمان اولین روز استخراج نفت بود، مهمترین پشتوانه پوپولیسم شد. با تکیه بر این منابع، همه جور شعاری داده میشد. شعارها فقط حل سریع مشکلات نبود، پوپولیسم حتی به سودای مدیریت جهان هم رسید.
قصه دولت چهاردهم به ریاست مسعود پزشکیان کاملاً متفاوت است. او هرگز ادعا نکرد برای همه مشکلات راه حلهای ساده دارد. او نگفت خودش همه راهحلها را در اختیار دارد، بلکه گفت در هر حوزهای باید از کارشناسان استفاده کرد. پزشکیان با مشکلات ساده برخورد نکرد و نگفت همه چیز قابل حل است و فقط به یک دستور او بستگی دارد. پزشکیان رئیس جمهوری است که بارها گفت مسائل کشور بسیار پیچیده هستند، این مسائل قابل حل هستند، اما درصورت همکاری همه بخشها و همه مردم. پزشکیان رئیس جمهوری است که نه تنها به درآمدهای بادآورده نفتی دسترسی ندارد، بلکه برای تأمین مطالبات گندمکاران یا پرستاران، ناچار است با مجوز رهبر معظم انقلاب از منابع صندوق توسعه ملی برداشت کند. نکته اینجاست که وقتی از صندوق توسعه ملی برداشت میشود، ادعا نمیشود که «مشکل پرستاران یا گندمکاران با دستور رئیس جمهوری حل شد.» این نوع بیان کردن یعنی پوپولیسم. به جای این برخورد، پزشکیان بارها گفت که ما با اجازه رهبر انقلاب از صندوق توسعه ملی برداشت کردیم و این برداشت، به معنی وجود ناترازی در بودجه است. بنابراین پزشکیان وقتی پوپولیست میشد که بعد از برداشت از صندوق توسعه ملی با مجوز رهبر انقلاب، اصلاً اشاره نکند که این منابع از کجا برداشته شد. پزشکیان وقتی پوپولیست میشد که خود را به عنوان ناجی پرداخت مطالبات پرستاران و گندمکاران معرفی میکرد و میگفت کسی مشکل شما را حل نکرد، تا اینکه من رئیس جمهوری شدم. این کاری بود که در دولت گذشته انجام میشد و جز به معنای پوپولیسم نبود. پزشکیان نگفت من قهرمان پرداخت این مبالغ هستم، بلکه به یک مشکل ساختاری در کشور یعنی ناترازی بودجه اشاره کرد. چگونه میتوان چنین رئیس جمهوری را پوپولیست خواند؟
پوپولیسم و تاریخ
یک پوپولیست تاریخ ندارد. پوپولیست تاریخ را انکار و حذف میکند. احمدینژاد همه تاریخ جمهوری اسلامی قبل از خودش را حذف و انکار کرد. حتی وقتی دولت او گزارشی از عملکردش در حوزههای مختلف مثلاً ساخت جاده ارائه میداد، عملکرد خود را با همه تاریخ ایران مقایسه میکرد. اما درباره پزشکیان قضیه متفاوت است. او نه تنها دارای تاریخ در مدیریت جمهوری اسلامی ایران است، بلکه تاریخ جمهوری اسلامی ایران و تاریخ اقتصادی و سیاسی آن را هم به رسمیت میشناسد. پزشکیان وقتی میخواهد دلایل بروز ناترازیها را توضیح دهد، به تاریخ مدیریت اقتصادی اشاره میکند که چطور ناهمسانیهای تصمیمگیری و بخشینگریها به این وضعیت منجر شد. راهحل او هم از دل این تاریخ میآید؛ اصلاح ساختاری و اصلاح نظام تصمیم گیری. پوپولیست راهحلها را یا فقط خودش در اختیار دارد، یا با تزریق بیمحابای منابع سرشار بادآورده، سعی میکند مشکلات را موقتاً تسکین دهد.
نمادها و نمودها
با ملاحظه آنچه گفته شد، بیل به دست شدن پزشکیان در خوزستان یک عمل نمادین است، نه یک اقدام پوپولیستی. اگر بیل به دست میگرفت تا این معنی را به مردم منتقل کند که من رئیس جمهوری ساده زیست هستم، میشد او را پوپولیست نامید. اما او بیل به دست گرفت تا نمادی باشد از عزم دولت برای مدرسه سازی. پزشکیان برای ساختن بیمارستان، کارخانه یا مثلاً یک ذوب آهن، کلنگ به دست نگرفت یا بیل نزد. بلکه فقط برای ساختن مدرسه بیل به دست گرفت. زیرا او در دهه ۶۰ به همراه فرزندانش و بدون هیچ کمک و پول دولت، چندصد خانه بهداشت و مدرسه ساخت. حالا که رئیس جمهوری است، همچنان بر این باور مانده است که برای ساخت مدرسه یا درمانگاه، لزوماً نباید منتظر دولت ماند. ابتدا باید مردم حرکت کنند و بعد دولت را به سوی خود بخوانند. این نکتهای است که پزشکیان بارها تکرار کرده است. بنابراین، بیل به دست شدن او در خوزستان، آن هم برای ساخت یک مدرسه، یک عمل نمادین است، تا نشان دهد مدرسه سازی، به همت نیاز دارد، نه صرفاً پول یا کمک دولت. این رویکرد به نوبه خود، ناشی از نگاهی است که پزشکیان به رابطه دولت و ملت در فرآیند توسعه دارد. او در سفر پیشین خود به زاهدان از کتاب «راه باریک آزادی» نام برد و تأکید کرد برای ساختن جامعهای توسعه یافته، هم باید دولت قوی باشد و هم ملت. قوی شدن ملت در گرو این است که خود حرکت کند و منتظر حرکت دولت نباشد، بلکه دولت را به حرکت بخواند. قوی شدن دولت هم در گرو اصلاحات ساختاری و وفاق ملی است که پزشکیان تلاش میکند در فرصت چهار ساله دولت خود آن را پیش ببرد. بر این اساس، اینکه از یک عمل نمادین، آن هم بدون توجه به زمینهها و بسترهای آن، پوپولیسم نتیجه گرفته شود، هم به معنی ناآشنایی با ماهیت، مفهوم و ابعاد پوپولیسم است و هم ناآشنایی با رویکردها، زمینهها، تاریخ و بسترهای فعالیت مسعود پزشکیان در دولت چهاردهم.
دیدگاه
پزشکیان صادق است
احمد زیدآبادی
تحلیلگر سیاسی
پوپولیسم به معنای تظاهر به کاری است که عوام را خوش آید یا سبب فریب مردم شود. این در حالی است که اصولاً در رفتار و گفتار آقای دکتر پزشکیان چنین رفتارها و چنین معانی جایی ندارد. او فردی صمیمی است که با تظاهر و ریا میانهای ندارد. جامعه نیز تفاوت عمل ریاکارانه و صمیمانه را درک میکند. چه بسا جامعه عمل واحدی از سوی یک فرد را ریاکارانه ببیند و پس بزند و اما همان عمل از سوی فرد دیگری را صادقانه و بیریا تشخیص دهد و بپذیرد. بنابراین پوپولیسم عمدتاً به شخصیت افراد برمیگردد، نه لزوماً به یک عمل خاص.
دیدگاه
نقدها معطوف به گذشته است
ناصر ایمانی
فعال سیاسی اصولگرا
شخصاً تردیدی ندارم که آقای دکتر پزشکیان به هیچ وجه حرکتی به قصد عوامفریبی انجام نمیدهند. زیرا فردی ساده، مردمی و بسیار متواضع هستند. بنابراین با توجه به خصوصیاتی که در ایشان وجود دارد، قطعاً این حرکت پوپولیستی نبود و من تردیدی در این موضوع ندارم. مطمئن هستم اگر هیچ دوربینی هم آنجا نبود و آقای پزشکیان میدید کارگرانی که آنجا مشغول کار هستند نیاز به کمک دارند، لباسشان را عوض میکردند و به کمک کارگران میرفتند. اما برخی این اقدام را نپسندیدند، به این دلیل که مردم به دلیل سوابق مسئولان در گذشته، نسبت به حرکتهای عوامفریبانه ذهنیت خوبی ندارند. بنابراین طبیعی است که برداشت خوبی از این عمل رئیس جمهوری هم نداشته باشند و واکنشها تا حدودی منفی باشد. به عقیده من نقدها بیشتر متوجه حرکتهای عوامفریبانه در گذشته است نه بنایی پزشکیان در اهواز.
دیدگاه
عوامانه نبود، اما اولویت کشور هم نبود
حسن رسولی
فعال سیاسی اصلاحطلب
این رفتار رئیس جمهوری، بدون در نظر گرفتن شخصیت واقعی آقای پزشکیان، به دور از تظاهر و ریاکاری است. با توجه به شناختی که من از ایشان دارم و صداقتی که در رفتار ایشان وجود دارد، این ایراد یعنی پوپولیستی نامیدن این رفتار، در اقدام آقای پزشکیان نمیگنجد. البته توصیه من به ایشان این است که پیگیر مأموریتهای کلان و راهبردی جایگاه رئیس جمهوری باشند، مأموریتهایی از قبیل تعامل سازنده با دنیا، مبارزه با فساد و رانتخواری و البته پاسخگو بودن به مردم، بهویژه به ۵۱ درصدی که در انتخابات شرکت کردند. هر چند به عقیده من این رفتار عوامفریبانه نبوده و نیست، اما اولویتها مسائل جدیتری هستند.
دیدگاه
مردمی بودن را باید در سیاستها نشان داد
صادق زیباکلام
استاد سابق دانشگاه
اساساً با هر نوع کار پوپولیستی مخالفم، چه آقای پزشکیان آن کار را انجام دهد، چه دونالد ترامپ، چه احمدینژاد و چه مرحوم آقای رئیسی. کلاً هیچگاه با عوامگرایی میانهای نداشته و ندارم. خدمت به مردم یک مسأله است و تظاهرِ به خدمتِ به مردم مسألهای دیگر. یادمان رفته محمود احمدینژاد لباس رفتگری بر تن کرده بود؟ در برابر او چه کردیم؟ حالا هم مسعود پزشکیان لباس کارگری بر تن میکند، فرقی ندارد. چه لباس رفتگری بپوشی و چه مقابل دوربین کار بنایی انجام دهی، کارهای پوپولیستی هستند و همیشه با آن مخالفت خواهم کرد. چون معتقدم اینها نمایشی بیش نبوده و واقعیت ندارد. مردمی بودن، به فکر مردم بودن یا مردمی رفتار کردن را میتوان در سیاستها نشان داد. آقای پزشکیان یا هر رئیسجمهوری دیگری میتواند بدون اینکه کسی متوجه شود، یک روز به بیمارستان امام خمینی(ره) برود، یا به داروخانه ۱۳ آبان برود، روزی دیگر به ناصرخسرو برود و ببیند که همراه بیماران چگونه به دنبال تهیه دارو، آن هم به چند برابر قیمت واقعی آن هستند؛ اینها کارهایی بهمراتب سادهتر و راههای درستتر و صادقانهتری است که بتوان با آنها به مردم فهماند تا چه میزان در پی حل مشکلاتشان هستند.
دیدگاه
نمیخواهد از قالب مردمی خارج شود
علی شکوریراد
عضو شورای مرکزی حزب اتحاد ملت
از رفتار دکتر پزشکیان در سفر به خوزستان اصلاً بدم نیامد. به گمانم کارگری وی در راستای مرام ایشان است که میخواهد همانی باشد که بود. نمیخواهد وقتی که ردای ریاست جمهوری بر تن کرد، از قالب مردمی خود خارج شود. او میخواهد خصلتهایی را که در گذشته داشته، همچنان حفظ کند. کسانی که این حرکت رئیس جمهوری را پوپولیستی نامیدند و آن را تخطئه کردند، در واقع پسند خودشان را معیار قرار دادند. در حالی که باید به پسند دیگران هم احترام بگذارند. دیگرانی که تعدادشان آنقدر زیاد است که بتوانیم بگوییم اقدامات رئیس جمهوری در این سفر استانی سبب محبوبیت بیشتر ایشان شده است.
پزشکیان به عنوان یک پدیده در این دوره از انتخابات ظاهر و به عنوان رئیس جمهوری انتخاب شد. پس باید از او انتظار داشت همانی که هست باشد، نه اینکه تغییر کند و رفتار خود را به میل دیگران تغییر دهد. فراموش نکنیم که همین منش، حرکات و رفتارها بود که در انتخابات منجر به جلب نظر رأی دهندگان شده است. قضاوت کردن درباره پزشکیان باید در راستای عملکرد کلان او باشد، نه اینکه جزئیات را مبنای قضاوت قرار داد. دکتر پزشکیان به وعدههایی که تاکنون داد پایبند بود و برنامههای خود را به خوبی پیش میبرد. کسانی که میخواهند از این مسائل دستاویزی برای تخریب بسازند، سخت در اشتباهند.
68
چکیده خبر : مشارکت نمادین مسعود پزشکیان در ساخت یک مدرسه واکنشهای بسیاری برانگیخت. عدهای استقبال کردند و عده دیگری با زیرسؤال بردن کار یدی پزشکیان و جابهجایی ملات سیمان، او را به پوپولیسم متهم کردند. اما نگاهی دقیقتر و کنکاش در اینکه زمینهها، دلایل و منظور پزشکیان از این اقدام نمادین چه بود، شائبه پوپولیستی بودن آن را برطرف میکند.
مسعود پزشکیان