این عکس، مصداق کاملی از نوستالژی است. نمایی از پایان یک روز کاری در پالایشگاه نفت آبادان است در سال ۱۳۵۲. به احتمال بسیار آژیر فیدوس عصرانه بر فراز پالایشگاه و تأسیسات نفتی نواخته شده؛ و صدای فیدوس از هرکجای آبادان شنیده می شود. همه می‌دانستند آوای صبح‌گاهی فیدوس زمان شروع کار پالایشگاه و نوای پسین‌گاهی، پایان یک روز کاری است.
پالایشگاه نفت آبادان، روزگاری نچندان دور، بزرگترین پالایشگاه نفتی خاورمیانه به شُمار می رفت. در سالهای جنگ تحمیلی، آسیب بسیار زیادی به تأسیسات پالایشگاه وارد شد؛ ولی به همت پرسنل، مهندسین، و از همه مهم تر دلاورمردی رزمندگان غیور ما در برابر جنایات و دشمنی و تهاجم عراق علیه ایران، این پالایشگاه تبدیل به نماد مقاومت و صبوری و ایستادگی ایران و ایرانی در جهان شد.
در رابطه با نفت، امروزه دیگر همه گان می دانند که این منبع انرژی و فی الواقع حیات انسان مدرن معاصر، رو به پایان است؛ و عمر چندانی برای استفاده از آن باقی نمانده است. مواد نفتي داراي منابع محدودي است و اين ذخائر باقيمانده، هر ساله به سرعت تحليل می رود و به طرز فزاينده اي به سختي استخراج مي شود و اکتشاف و استخراج آن با قيمتهای بالاي اقتصادي ميسر است. حتا اگر تمام منابع نفت تمام نشوند بسياری از دانشمندان معتقدند منابع سهل الوصول نفت خام شيرين سبک به سرعت تهی می شوند و در آينده، دنيا محتاج منابع نفتي غير معمول، گرانبهاتر و نيز نفت سنگين خواهد شد.
نفت برای دهه‌ها یکی از مهم‌ترین منابع اقتصادی بسیاری از کشورها بوده است، اما با پیشرفت فناوری، رشد انرژی‌های تجدیدپذیر و تغییرات اقلیمی، جهان به سمت کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی حرکت می‌کند. این موضوع نگرانی‌های زیادی برای کشورهای نفت‌خیز ایجاد کرده است. برخی از این کشورها از هم‌اکنون در حال اجرای برنامه‌هایی برای آمادگی در برابر آینده‌ای بدون نفت هستند.
بسیاری از کشورهای صادرکننده نفت، بخصوص کشورهای کمتر توسعه یافته نظیر کشور ما، اقتصاد خود را بر پایه درآمدهای نفتی بنا کرده‌اند. این وابستگی باعث می‌شود که با کاهش قیمت نفت یا کاهش تقاضا برای آن، و یا اعمال تحریم های موسمی؛ اقتصاد این کشورها دچار نوسانات شدید شود. این وابستگی نه‌تنها توسعه پایدار را تهدید می‌کند، بلکه برنامه‌ریزی‌های اقتصادی را نیز با چالش‌های متعدد و گاه ناممکن روبه‌رو می‌سازد.
نمونه بارز سرمايه گذاری در منابع غير معمول نفتي در ماسه هاي قيرگون کانادا ديده مي شود که اين شن هاي قيرگون، منابع نزديک و مقرون به صرفه اي از نفت سنگين با درجه پايين تري نسبت به نفت خام هستند. زماني که نفت با قيمتي بالاتر از 66 دلار در هر بشکه معامله مي شود شن هاي قيرگون براي شرکت هاي توليدي و حفاري جذاب مي شوند و سراغ آنها می روند!
علاوه بر نگراني جهانی در مورد ذخائر نفتي، عوامل فراوان ديگري نيز اثراتي چند بر قيمتهاي نفت می گذارد؛ جنگ هاي آمريکا و متحدانش عليه تروريسم بعد از 11 سپتامبر، اعتصابات کارگري، تهديدات دائمی توفان علیه سکوهاي نفتي، آتش سوزی و تهديدات تروريستی عليه پالايشگاهها و ديگر مشکلات موقت، تحریم های ناجوانمردانه و از موضع زور و به قصد فشار بر جمهوری اسلامی یا هر دولت دیگری که موضعی مخالف سیاستهای زورگویانه ی دول استعماری داشته باشد، همه ی این موارد هرکدام گاه به تنهايي باعث افزايش قيمت هاي نفت شده است. چنين مشکلاتي به صورت موقت بالارفتن قيمت ها را تسريع کرده اند اما به صورت تاريخي افزايش بلندمدت قيمت انواع نفت را سیاست های مقتدرانه ی کشورهای بزرگ و مالکان اقتصاد جهانی رقم می زنند.
دولت احمدی نژاد؛ سرآغاز اعمال تحریم ها و فشارهای اقتصادی
در دولت هشت ساله ی احمدی نژاد همزمان با تحریم هایی که بر کشور ایران اعمال شد و اقتصاد کشور را با بحران های بی شمار مواجه کرد، سیاست هایی اعمال شد که برخی از آنها مانند دور زدن تحریم ها با حضور افرادی مانند بابک زنجانی، خود تبدیل به پیدایش بحران های داخلی دیگری شد. اگر چه بخشی از سیاست های اعمال شده توسط دولت اجتناب ناپذیر بود.
در دوره ی نخست دولت حسن روحانی و نیز با پذیرش برجام، فضای مستعدی برای سرمایه گذاری و اکتشاف و فروش نفت در ایران اتفاق افتاد که بعدها با خروج ترامپ از برجام و اعمال تحریم های مجدد، مشکلات بزرگتری برای صنعت نفت کشورمان رخ داد که تا امروز نیز این تحریم ها به اشکال مختلف وجود دارد. در دوره ی بایدن تا حدودی سیاست های سختگیرانه ی آمریکا علیه ایران کاهش یافت؛ و متاسفانه امروزه نیز با برآمدن مجدد ترامپ در کاخ سفید، همان سیاست های خصمانه با شدت بیشتری ابلاغ شده؛ هرچند هنوز به مرحله ی اجرا نرسیده است.
اعمال فشار از طرق مختلف، رشد و باروری و تقویت ساختارهای صنعتی اقتصادی ایران را با مانع مواجه می کند؛ و چه بسا دولت و حاکمیت باید به صورت جدی به فکر چاره‌اندیشی برای برون رفت از دام چاله ای باشیم که آمریکا، این بار با همراهی جدی تر اتحادیه اروپا در حال تدارک شدیدترین فشارها برای اقتصاد کشور ماست.
تا پیش از این نگرانی هایی از سرقت میادین نفتی و کم تحرکی ما و ادامه سیاست های مخرب دول خارجی مساله ی اصلی و مشکل آفرین در صنعت نفت و اقتصاد تک محصولی ما به شمار می رفت؛ ولی اکنون تنگناهای سخت تری دارد کشور ما را تهدید می کند.
یکی از راهکارهای مهم برای عبور از اقتصاد نفت‌محور، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، بادی و هیدروژنی است. بسیاری از کشورهای نفت‌خیز در حال توسعه پروژه‌های عظیمی در این زمینه هستند.
توسعه صنایع پتروشیمی، خودروسازی، الکترونیک، و گردشگری از دیگر روش‌هایی است که این کشورها برای کاهش اتکا به نفت دنبال می‌کنند.
نروژ: مدیریت هوشمند درآمدهای نفتی
نروژ یکی از نمونه‌های موفق مدیریت درآمدهای نفتی است. این کشور بخش زیادی از درآمدهای نفتی خود را در \"صندوق سرمایه‌گذاری ملی\" ذخیره کرده و از آن برای توسعه زیرساخت‌های اقتصادی، اجتماعی و انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده کرده است.
امارات متحده عربی: حرکت به سمت اقتصاد دانش‌بنیان
امارات از طریق سرمایه‌گذاری در گردشگری، فناوری، خدمات مالی و ساخت شهرهای هوشمند مانند دبی، به‌تدریج از وابستگی خود به نفت کاسته است. این کشور پروژه‌هایی مانند \"شهر پایدار دبی\" و \"برنامه فضایی امارات\" را در دستور کار قرار داده است.
عربستان سعودی: چشم‌انداز 2030 و تغییرات بنیادی اقتصادی
عربستان سعودی با اجرای برنامه چشم‌انداز 2030، تلاش دارد تا وابستگی خود را به نفت کاهش دهد. این کشور سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در بخش‌های مختلف اقتصادی از جمله انرژی‌های تجدیدپذیر، فناوری، گردشگری و صنایع نوین انجام داده است.
کشورهایی مانند نروژ و کویت از صندوق‌های سرمایه‌گذاری ملی برای مدیریت درآمدهای نفتی استفاده کرده‌اند. این صندوق‌ها نقش مهمی در تضمین ثبات اقتصادی کشورها در دوران پس از نفت ایفا می‌کنند.
کشورهای مترقی نفت‌خیز برای آمادگی در برابر آینده‌ای بدون نفت، استراتژی‌های مختلفی اتخاذ کرده‌اند. از سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر گرفته تا توسعه صنایع غیرنفتی و ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری، همگی بخشی از این تغییرات هستند. آنها که این مسیر را جدی‌تر دنبال کنند، در آینده موفق‌تر خواهند بود. واقعیت این است که جهان به‌سمت استفاده از منابع پایدار انرژی حرکت می‌کند. کشورهایی که زودتر برای این تغییر آماده شوند، آینده‌ای روشن‌تر خواهند داشت. آن‌هایی که همچنان به نفت وابسته باقی بمانند، با چالش‌های بزرگی روبه‌رو خواهند شد.
مسجدسلیمان؛ هفتکل؛ آبادان
گشت و گذاری در شهرهای مسجدسلیمان و هفتکل و آبادان، بعنوان سه شهر و منطقه ی نخست کشف و حفاری و راه اندازی پالایشگاه نفت در کشور و خاورمیانه، بدون تردید وقتی همراه با مقایسه ی سالهای رونق این شهرها با موقعیت اکنونی آنها همراه باشد، بجز افسوس چیزی به همراه ندارد. هفتکل و مسجدسلیمان آینه ی تمام نما و زنگار گرفته ای هستند از فردای کشور ما بدون حضور نفت! نمایه ی غم بار و تاریکی از فردای بدون نفت؛ که خواه ناخواه یک روزگاری در آینده ی نچندان دور بر تمامی شهرهای ما سایه خواهد انداخت.
اگر اتکا به نفت و خام فروشی با همین سرعت موجود، با وجود تحریم های شدید ادامه پیدا کند، دیر نیست که ناقوس فیدوس پایان نفت بر فراز کشور عزیز ما شنیده شود. اگر به سمت انرژی های نوین و توانمندی های دیگر و توسعه ی کشور در جهات مختلف اقتصادی و صنعتی نرویم این اتفاق بدون کمترین تردیدی محقق خواهد شد!
شهرام گراوندی
