گزارش تازه مرکز آمار از بازار کالاهای خوراکی نشان‌دهنده افزایش قیمت ۲۷ قلم کالا در بازه زمانی یک‌ساله است که برخی از آنها، از میانگین تورم عمومی نیز عبور کرده‌اند. اما نکته نگران کننده‌تر، «اثر جایگزینی» کالاهاست که به واسطه گران‌تر بودن کالای اصلی، مصرف‌کنندگان ترجیح داده‌اند به سمت کالاهای جایگزین پروتئینی یا کربوهیدرات حرکت کنند.
این تغییر مصرف خانوارها که در ادبیات اقتصاد خُرد به «اثر گیفن» معروف است، سرعت رشد تورم در کالاهای جایگزین را بالاتر برده و تقاضا برای محصولات باکیفیت و ارزش غذایی بهتر را نیز کمتر می‌کند؛ اتفاقی که به دلیل روشن شدن موتور تورمی کالای خوراکی از خرداد 1401 کلید خورده و با کاهش ارزش پول ملی، شدیدتر هم شده است.
این اتفاق نشان از اهمیت بالای تعیین منطقی حقوق و دستمزد، منطبق بر واقعیت‌های اقتصادی امروز جامعه ایران دارد. در حالی که مطابق محاسبات، سبد معیشت کارگران در سطح 23 میلیون تومان محاسبه شده است؛ طولانی شدن چانه‌زنی برای دستمزد کارگران، امکان افزایش منطقی قدرت خرید حقوق و دستمزد را برای سال آینده می‌گیرد؛ روندی که در نهایت به سود دهک‌های کم برخوردار کشور نیست.
کالاها با توجه به درآمد افراد و تغییرات میزان تقاضا به سه دسته تقسیم‌بندی می‌شوند: اول کالاهای معمولی که در صورت افزایش قیمت آنها، تقاضا برای خرید کمتری پیدا می‌کنند، چون با قانون عرضه و تقاضا جلو می‌روند. مثلاً اگر قیمت پوشاک افزایش پیدا کند در صورت ثابت ماندن درآمد، مصرف‌کننده برای اینکه بتواند لباسی با همان کیفیت قبل بخرد از میزان تقاضای خود کم می‌کند. دسته دوم، کالای مستقل از درآمد یا کالای «ضروری» است. مثلاً فردی که دچار دیابت است، مجبور به خرید انسولین در هر قیمتی است. اما دسته سوم، کالای پست نامیده می‌شود. تقاضا برای این دسته از کالاها، در صورت درآمد بالاتر، کاهش پیدا می‌کند. اما اگر درآمد پایین‌تر باشد و مصرف‌کننده قدرت خرید آن را نداشته باشد، مصرف‌کننده به سمت خرید جایگزین‌های آن می‌رود.
در حالت عادی، اگر قیمت یک کالا گران‌تر بشود مصرف‌کنندگان کمتر آن کالا را می‌خرند و قیمت آن کالا هم با جهش زیادی مواجه نمی‌شود چون تقاضا افت کرده است. در عوض، تئوری «اثر جایگزین» وارد عمل می‌شود: مصرف‌کننده به سمت کالای «جایگزین» می‌رود و این کالاها با شتاب بیشتری افزایش قیمت پیدا می‌کنند.
مطابق گزارش مرکز آمار از متوسط قیمت کالاهای خوراکی در دی ماه امسال، با افزایش قیمت گوشت قرمز و لبنیات و مواد مغذی، تقاضا برای کالاهای جایگزین مانند مرغ و محصولات پایین‌تر از آن، مثل حبوبات و صیفی‌جات، افزایش یافته و این کالاها نیز به تبع آن با افزایش قیمت بیشتری روبه‌رو شده‌اند.
بر پایه داده‌های مرکز آمار کشور، از مجموع 53 قلم کالای خوراکی، قیمت 27 قلم از نرخ تورم نقطه‌ای دی ماه بالاتر بوده است. بیشتر کالاهایی که در صدر گرانی‌ها قرار گرفته‌اند، کالاهای با ارزش غذایی بالایی نبوده بلکه کالاهایی پایین‌تر و به نوعی جایگزین برای کالای اصلی بوده است. بررسی‌های آماری نشان می‌دهد بیش از 36 درصد تورم در دی‌ماه امسال ناشی از افزایش قیمت کالاهای خوراکی بوده است.
کالاهای با کیفیت (به لحاظ ارزش غذایی) مثل گوشت قرمز و شیر، پنیر و گردو با افزایش قیمت متناسب با شاخص‌های اقتصادی مواجه شده‌اند، اما سرعت رشد قیمتی آنها کندتر از اقلام غذایی جایگزین بوده که نشان می‌دهد تقاضا برای کالای جایگزین، بالاتر بوده است.
در دی ماه امسال نسبت به دی ماه سال گذشته، قیمت اغلب حبوبات و صیفی‌جات بالای نرخ تورم نقطه‌ای بوده و اغلب قیمت‌های آنها بیش از 45 درصد با افزایش مواجه شده است.
قیمت سیب‌زمینی در دی ماه امسال با افزایش 103.4 درصدی نسبت به دی پارسال در رتبه نخست گرانی‌ها قرار گرفت. در این ماه قیمت سیب‌زمینی به ازای هر کیلوگرم به 32 هزار و 330 تومان رسید و در رتبه‌های بعدی نیز لپه با رشد قیمتی 82.3 درصد هر کیلوگرم 127 هزار و 901 تومان عرضه شده است.
همچنین در بازار حبوبات، در دی ماه امسال هرکیلو لوبیا قرمز نیز با افزایش 69.2 درصدی 135 هزار و 80 تومان فروخته شده است. عدس نیز با افزایش 68.7 درصدی 122 هزار و 180 تومان به فروش رفته است. در حالی که در آن سو، قیمت کالایی مانند گوشت گوسفندی 26.5 درصد افزایش داشته و با قیمت 978 هزار تومان به دست مصرف‌کننده رسیده است یا گوشت گوساله و گاو نیز 9.6 درصد رشد داشته که 572 هزار تومان عرضه شده است.
قیمت کالایی که به عنوان جایگزین پروتئین یا کربوهیدرات بوده، بالاتر از قیمت کالای اصلی شده که نشان از هجوم تقاضای خوراکی به این نوع کالاهاست.
در تخم‌مرغ و گوشت مرغ نیز افت تقاضا وجود داشته است چنانچه قیمت هر کیلوگرم گوشت مرغ 3.3 درصد کاهش داشته که قیمت آن از 92 به 89 هزار تومان رسیده است. قیمت تخم مرغ هم تنها 12 درصد رشد داشته و به ازای هر کیلوگرم حدود 77 هزار تومان عرضه شده است.
در دی ماه امسال نسبت به آذر ماه سال جاری نیز قیمت کالاهایی مثل بادمجان، لپه و سیب زمینی افزایشی شده است و سرعت رشد قیمت آنها بالاتر از کالاهای خوراکی با ارزش غذایی بالا بوده است.
بالاترین تورم ماهانه خوراکی‌ها در دی ماه مربوط به «سبزیجات و حبوبات» بوده است که نشان‌دهنده افزایش تقاضا برای این کالاها از سوی دهک‌های کم درآمد و متوسط بوده است.
ارزیابی انستیتو تغذیه دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز پدیده گیفن در بازار خوراکی‌ها را تأیید می‌کند. این انستیتو در گزارشی تورم در دی ماه را بیشتر متوجه اقلام خوراکی کرده که در سبد حداقلی معیشتی خانوارها وجود داشته است.
ایلیا پیرولی
خبرنگار
